İKİ DİRHEM, BİR ÇEKİRDEK

[Sabri]

İKİ DİRHEM, BİR ÇEKİRDEK



Yivsiz tüfekle uğraşanlar bilirler. Ama yine de ölçü birimi olarak kullanılan emperyal ölçüler (kraliyet ölçü birimi) hele yeni başlayanlar için kafa karışıklığına sebeptir. 12 çap (Gauge) 28 çapa ters olarak daha geniştir. 36 Gauge diye bir çap aslında yoktur, ona .410 boru denir. Niye ki?
 
6 numara saçma, 9 numara saçmadan daha iridir. İş şevrotinde daha da kafa karıştırır. En iri şevrotin 0 daha ufağı 00 (Amerikalıların double ought buck dediği), ondan ufağı 000…
Mesafe ölçüleri foot, yarda, ağırlık ölçüleri pound (libre) ons, grain  bizim alıştığımız metrik sisteme hiç uymaz.
 
Tarihsel kökenlerine bakmak lazım.

Konu başlığı olarak yazdığım “İki dirhem bir çekirdek” şıklık ifadesi olarak kullanılır dilimizde. Eskiden gramın olmadığı dönemlerde kuyumcularda ağırlık ölçüsü olarak kullanılan çekirdek, keçi boynuzu çekirdeği. Hepsi standart eşit ağırlıkta 0,200 mg. 16 çekirdek bir dirhem ediyor. O zamanın altın sikkesinin ağırlığı ise “iki dirhem, bir çekirdek”… Kuyumcuların değerli taşları ölçmek için kullandıkları ağırlık ölçüsü “karat” da kayısı çekirdeğinin ağırlığı…
 
Öncelerde İngiltere’de kullanılan ağırlık ölçüsü pound (Libre) aslında Roma döneminde kullanılan ağırlık ölçüsü “Libra” dan geliyor. 1 Pound 0,453 gram, yani yaklaşık yarım kilo. Pound’un 12 de biri bir ons. Barut ölçüsü olarak kullanılan grain ise poundun 7000 de biri yani bir grain 0,06 gram (60 mg).
 
Acaip birimler kullanmada bu İngilizlerin üstüne yok. Uzunluk ölçü birimi olarak aldıkları bir foot (çoğulu feet) bir ayak boyudur ve  30,48 cm’dir. Onun 12 de biri bir inç (2,54 cm) kabul edilir. 3 feet ise bir yarda’dır (91,44 cm).
 
Aldıkları ilginç ölçüler uzay mekiği ölçüsünü bile etkilemiştir. Tren rayları arası mesafe 153 cm dir. Bu nereden geliyor? Eskilerde tramvaylar iki at tarafından çekilirdi. İki atın dıştan dışa kalça mesafesi bu. Sonrasında tren rayları bu ölçüye sadık kalınca, tren yolu tünelleri de buna uygun genişlikte yapıldı. Uzay mekiği roketleri demiryolu ile nakledilmek zorunda kalınca, mecburen bu ölçüye uyuldu…
 
Şimdi tekrar yivsiz konusuna dönelim ve yukarıdaki kraliyet ölçü birimlerine bağlayalım.
 
Yivsiz tüfek namlu çapları 10 – 12 – 16 – 20 – 28 – 36 Gauge (Geyç) olarak sıralanabilir. Ama günümüzde sanayi bunu sekizer gauge ara ile  12 -20 -28- 36 olarak standartlaştırmıştır. O zaman bu numaralar nasıl bulunmuş onu inceleyelim. Yivsiz tüfeğin namlu çapındaki bir kurşun küre ya da  bilyenin kaç tanesinin bir pound (libre) ettiğine bakmışlar. Örneğin 12 çap  bir tüfeğin 0,727 inç (18,51 mm) çapında bir kurşun kürenin 12 tanesinin 1 pound (lb) ettiğini söylersek durum anlaşılır. Keza 20 çap için 0,617 inç çapta kurşun kürelerden 20 tanesinin bir pound ettiği anlaşılır.



Fakat sanayinin 8 er ara ile sıraladığı standartlarında 36 Gauge olamaz. Zira 0,410 inç çapta 67 adet kurşun küre 1 pound eder. O nedenle daha sonraları bu çap sıralamaya bakarak yanlışlıkla verilen değerin dışında  .410 bore olarak adlandırılmış ve şimdilerde öyle anılmaktadır.
 
Yivsiz av tüfeği çok yönlü bir silahtır. Aynı silahla çok çeşitli mühimmat türleri kullanılabilmektedir. Saçma, şevrotin, tek kurşun… Ama icadından beri esas amacı bizim saçma diye isimlendirdiğimiz değişik çaplarda minik kurşun kürecikleri atmaktır.
 
Saçmanın elde edilmesi ilginçtir. İri saçmalar (şevrotin, gülle) kalıplara dökülerek elde edilirken, küçük saçmaların elde edilmesinde farklı yöntem kullanılır. Önce İngiltere’de, sonra dünyanın birçok ülkesinde saçma elde etmek için 40-50 metre hatta daha yüksek kurşun kuleleri yapılmıştır. Şimdilerde tarihi binalar olarak korunurlar. İşte bu kurşun kulelerinde eritilmiş kurşun eleklerden dökülür, aşağı düşerken kurşun yoğunluğu ve yüzey gerilimi ile tam küre şeklini alır ve suyun içine düşerek donar, daha sonra bur kurşun tanecikleri elekle tekrar uygun çapta olanları ayrılır, uygunsuz şekildeki veya birbirine yapışık saçmalar kadın işçiler tarafından ayıklanırdı.


Günümüzde ise makinalarda düşük bir mesafeden kaynar suyun içine düşürülerek çok daha kısa mesafe içinde standart saçma tanecikleri elde ediliyor. Kurşun kuleleri de tarihi mekanlar olarak turist ağırlıyor.
 
Günümüzde Amerikan ve Avrupa standartları biraz farklılıklar içerse de, Amerikan standartlarında en ince saçma  0,05 inç olarak alınıp 0,01 inç artımıyla 12 den 1 numaraya kadar sıralanıyor.


 Yukarıdaki tabloda bu sıralamayı inceleyebilirsiniz. Ama iş şevrotinlere geldiğinde bu sıralama ya pek de uymuyor.
 
Umarım, mantığa ters, rakam büyüdükçe çapı küçülme meselesini anlatabilmişimdir.
 
Saygılar